Η Ελένη Αλταμούρα είναι μια από τις πολύ ιδιαίτερες περιπτώσεις καλλιτέχνη την Ελλάδα. Πρωτοπόρα για την εποχή της, χτυπήθηκε βάναυσα από τραγικά γεγονότα και έχασε τα λογικά της. Οδηγήθηκε στην τρέλα. Η ζωή της έγινε μυθιστόρημα, θεατρικό έργο και ντοκιμαντέρ.
Σ’ αυτό το άρθρο δεν θα δείτε πληθώρα έργων της, μιας και λέγεται πως πριν πεθάνει έκαψε όλα τα ζωγραφικά της έργα, αν και κατά μία εκδοχή τα έργα της καταστράφηκαν από συγγενείς της που καθάρισαν το σπίτι της μετά τον θάνατό της.
Η Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα (Σπέτσες 1821 – Σπέτσες 19 Μαρτίου 1900) ήταν Ελληνίδα ζωγράφος του 19ου αιώνα, της οποίας η τραγική ζωή ενέπνευσε την Ρέα Γαλανάκη να γράψει το μυθιστόρημα “Ελένη ή ο κανένας”, όπως επίσης τον Κώστα Ασημακόπουλο να γράψει το θεατρικό έργο “Ελένη Αλταμούρα” και την Κλεόνη Φλέσσα να κάνει ένα ντοκιμαντέρ γι’ αυτήν.
Το 1821 στις Σπέτσες, ο Ιωάννης Μπούκουρας, εύπορος πλοιοκτήτης και μέλος της Φιλικής Εταιρείας, έγινε πατέρας ενός κοριτσιού, της Ελένης. Η Ελένη ξεχώριζε από τα υπόλοιπα αδέρφια της (ένα αγόρι και δύο κορίτσια) και αυτό ήταν κάτι το οποίο ο πατέρας της παρατήρησε από νωρίς, αλλά δεν φαντάστηκε ποτέ ότι η δική του κόρη θα γίνει η πρώτη γνωστή Ελληνίδα επαγγελματίας ζωγράφος με επίσημες ακαδημαϊκές σπουδές στη ζωγραφική. Η Ελένη γεννήθηκε σε μια κρίσιμη περίοδο για το Ελληνικό κράτος και μεγάλωσε με πολλές ευαισθησίες παρά την σκληρή εποχή. Σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της προσωπικότητας της έπαιξε ο πατέρας της, που παρά το γεγονός ότι ήταν πρωτοπόρος στο θαλάσσιο εμπόριο, θυσίασε μεγάλο μέρος της περιουσίας του για τον ελληνικό αγώνα. Και επειδή η κοινωνία των Σπετσών ήταν τότε πολύ συντηρητική, ο Μπούκουρας που ήθελε τα παιδιά του να λάβουν την καλύτερη δυνατή μόρφωση, έφυγε οικογενειακώς απ’ το νησί και μετακόμισε στο Ναύπλιο. Εκεί, έστειλε τα παιδιά σε γαλλικό σχολείο και όταν οι ανάγκες τους μεγάλωσαν, ο προοδευτικός καπετάν Γιάννης τους έφερε στην Αθήνα.
Η κόρη λοιπόν του καπετάν Γιάννη Μπούκουρα, του μετέπειτα πρώτου θεατρώνη της Αθήνας, όταν ήταν παιδί ακόμα, ζωγράφιζε φίλες της που της πόζαραν στην αυλή του παρθεναγωγείου. Ο πατέρας της, αναγνωρίζοντας το ταλέντο της, προσέλαβε δάσκαλο στο σπίτι – τον καθηγητή του Σχολείου των Τεχνών Ραφαέλο Τσέκκολι – με συστατική επιστολή του οποίου, η Ελένη έφυγε στην Ιταλία το 1848 για σπουδές. Πράγμα πρωτόγνωρο και πρωτοποριακό για ένα κορίτσι εκείνης της εποχής.
Μεταμφιέστηκε άντρας
Το ταλέντο της νεαρής κοπέλας ήταν αξιοθαύμαστο που δεν μπορούσε να αναγνωριστεί τότε στην Ελλάδα, γι’ αυτό ο Τσέκολι πρότεινε να φύγει στην Ιταλία, που είχε παράδοση στις καλές τέχνες. Το μόνο πρόβλημα ήταν ότι δεν δέχονταν γυναίκες, καθώς οι μελέτες του γυμνού αντρικού σώματος θεωρούνταν υπερβολικά σοκαριστικές για τα μάτια των γυναικών. Η Ελένη όμως, δεν το έβαλε κάτω. 
Μιας και βοηθούσαν τα χαρακτηριστικά της, αποφάσισε να ντυθεί με ανδρικά ρούχα, να κόψει τα μαλλιά της και να πείσει τους Ιταλούς καθηγητές ότι είναι άλλο ένα αγόρι από την Ελλάδα που ήθελε να γίνει ζωγράφος. Με το ψευδώνυμο Χρυσίνης Μπούκουρας, έφτασε το 1848 στην Ρώμη και κατάφερε να γίνει η πρώτη γυναίκα που παραβίασε το καλλιτεχνικό άβατο της εποχής.
Στην Ιταλία, παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής στη Νάπολη, στη Ρώμη και στη Φλωρεντία. Ερωτεύθηκε τον Ιταλό ζωγράφο Francesco Saverio Altamura (αριστερά) και απέκτησε μαζί του τρία εξώγαμα παιδιά: τον Ιωάννη, τη Σοφία και τον Αλέξανδρο. Προκειμένου να νομιμοποιήσει τη σχέση της με τον Αλταμούρα, ασπάστηκε τον καθολικισμό και τον παντρεύτηκε. Όμως, το 1857 ο σύζυγός της την εγκατέλειψε και έφυγε με την ερωμένη του, την Αγγλίδα φίλη της ζωγράφο Jane Benham Hay, παίρνοντας μαζί του τον μικρότερο γιο τους, τον Αλέξανδρο (Alessandro Altamura).
Αρχίζουν τα βάσανα
Αυτό ήταν το πρώτο συναισθηματικό και ψυχικό σοκ για την 36χρονη τότε Ελένη, που επέστρεψε άρον-άρον στην Ελλάδα με τα δύο της παιδιά, τον Ιωάννη και τη Σοφία. Για βιοποριστικούς λόγους άρχισε να παραδίδει μαθήματα σε νεαρές Αθηναίες, για να μπορέσει να ζήσει την οικογένειά της. Η εξέλιξη της στην Αθηναϊκή κοινωνία έγινε πολύ γρήγορα μια και ανάμεσα στις μαθήτριες της ήταν και η Βασίλισσα Όλγα. Εξ αιτίας αυτού, η Ελένη έγινε μέλος της εξεταστικής επιτροπής στο καλλιτεχνικό τμήμα του Πολυτεχνείου και καθηγήτρια στο Αρσάκειο.
Κι’ ενώ όλα έμοιαζαν να βαίνουν καλώς, το 1872 αρρώστησε από φυματίωση η κόρη της και αναγκάστηκε να πάει στο σπίτι του αδελφού της στις Σπέτσες προκειμένου να αλλάξει αέρα το παιδί της. Τελικά, η Σοφία πέθανε στα τέλη του 1872 σε ηλικία μόνον 18 ετών. Δεύτερος τεράστιος ψυχικός κλονισμός για την Ελένη.
Μετά τον θάνατο της Σοφίας, η Ελένη ζει μόνη στις Σπέτσες, στο πατρικό σπίτι. Είναι βουτηγμένη στο πένθος, αλλά βαθμιαία συνέρχεται. Χάρη στις περιποιήσεις συγγενών της ξαναβρίσκει το ενδιαφέρον της για τη ζωή. Αρχίζει και πάλι να ζωγραφίζει, να κυκλοφορεί, να διαβάζει και να ενημερώνεται. Τον Ιούνιο του 1874 την επισκέπτεται – αναπάντεχα – ο μικρός γιος της, ο Αλέξανδρος και αυτό της δίνει μεγάλη χαρά. Ευχάριστα είναι τα νέα και από τον Ιωάννη, ο οποίος σπουδάζει ζωγραφική στην Κοπεγχάγη.
Το 1876 ο Iωάννης γυρίζει στην Αθήνα, όπου τον περιμένει μια λαμπρή καριέρα. Στήνει το εργαστήρι του και εργάζεται με πυρετώδεις ρυθμούς. Ζωγραφίζει θαλασσογραφίες μεγάλης πνοής, όπως η “Ναυμαχία Πατρών” (φωτογραφία επάνω) κ.ά.
Δυστυχώς, η περίοδος αυτή της καλλιτεχνικής πλήρωσης και της δημιουργικής χαράς δεν θα κρατήσει πολύ. O Iωάννης (φωτο αριστερά) προσβάλλεται κι αυτός από φυματίωση και καταφεύγει στο πατρογονικό νησί, κοντά στη μητέρα του για ανάρρωση. Σε λίγους μήνες πεθαίνει (μέσα Μαϊου 1878). Είναι μονάχα 26 ετών.
Το τέλος πλησιάζει
H κορυφαία Ελληνίδα ζωγράφος είναι απαρηγόρητη. Μέσα σε έξι χρόνια έχει χάσει τα δυο μεγαλύτερα παιδιά της, ενώ το τρίτο παιδί της βρίσκεται στην ξενιτιά, μακριά της. Ο μητρικός πόνος είναι αβάσταχτος και αργά αλλά σταθερά, περιέρχεται σε μια κατάσταση κοινωνικής απομόνωσης και ψυχικής συντριβής που τη συνθλίβουν. Όσο περνούν τα χρόνια, βουλιάζει όλο και πιο πολύ σε μια κατάθλιψη και σε μια άνοια που αυξάνεται με το γήρας. Αλλά και η διανοητική της κατάσταση παρουσιάζει διακυμάνσεις. Σίγουρα παθαίνει παρακρούσεις, σε μια μάλιστα απ’ αυτές βάζει φωτιά και καταστρέφει όσα έργα της είχαν απομείνει.
Σε ηλικία 60 ετών περίπου, η Ελένη Αλταμούρα επέστρεψε στις Σπέτσες, όπου και πέθανε σχεδόν άγνωστη το 1900. Κηδεύτηκε στο κοιμητήριο της Αγίας Άννας στις Σπέτσες, αλλά αργότερα, τα οστά της, όπως και εκείνα της Σοφίας και του Ιωάννη, μεταφέρθηκαν από τους απογόνους της στο A΄ Νεκροταφείο Αθηνών σε κοινό τάφο της οικογενείας.
Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα “Απελπι
Η Ελένη Μπούκουρα – Αλταμούρα, ήταν μια ταλαντούχα γυναίκα που σε μια πολύ δύσκολη περίοδο κατάφερε να αναδειχθεί. Όσα έργα της είχαν πουληθεί βρίσκονται διάσπαρτα στην Ευρώπη και είναι κρίμα που δεν είμαστε σε θέση να μπορούμε να έχουμε μερικά πολιτιστικά κειμήλια από εκείνη.
Η ζωή της και τα κατορθώματά της αποτέλεσαν έμπνευση για πολλές γυναίκες της εποχής ενώ εξακολουθεί να συζητείται μέχρι σήμερα μέσα από έργα άλλων καλλιτεχνών.
Κι’ άλλοι ζωγράφοι του 19ου αιώνα
Κωνσταντίνος Βολανάκης: Στην κηδεία του παραβρέθηκαν μόνο 5-6 άτομα https://bit.ly/3bTSMKc
Κωνσταντίνος Παρθένης: Απομονωμένος και παράλυτος https://bit.ly/3top0Ty
Γιώργος Ιακωβίδης: Ο συντηρητικός https://bit.ly/2meFRbv
Νικηφόρος Λύτρας: Τον δηλητηρίασαν τα χρώματα https://bit.ly/2MMwX4x
Νικόλαος Γύζης: Ξεκίνησε από την Τήνο https://bit.ly/2E7ptVy
—————————————————-
Ο φίλος Δημήτρης Παπαγεωργόπουλος διάβασε το άρθρο και μου έστειλε ένα σημείωμα- με δύο φωτογραφίες:
Καλημέρα Νίκο! Οι αναρτήσεις σου αφιερώματα για τους καλλιτέχνες είναι όλες εξαιρετικές. Σχετικά με την δημοσίευση που έκανες για την Μπούκουρα, σου στέλνω ένα έργο εξαιρετικά σπάνιο που ανήκει στο Αρχείο Νεοελληνικής Τέχνης «Σοφια Λασκαριδου» και ίσως να μην έχει πέσει στην αντίληψη σου. Πρόκειται για την αυτοπροσωπογραφία της, ντυμένη άνδρας, να ζωγραφίζει την Αγγλίδα φίλη της ζωγράφο Jane Benham Hay, η οποία τελικά της έκλεψε τον σύζυγο της, Zaverio Altamura. Το έργο πιθανότατα είχε χαρίσει η ίδια στην Σοφία Λασκαρίδου, γιατί είχαν οικογενειακές σχέσεις, αλλά και μεγάλη αλληλοεκτίμηση. Το έργο το ανακάλυψα σε κακή κατάσταση στο υπόγειο του ανιψιού της Σοφίας πριν 2 χρόνια.
Επίσης σου στέλνω ένα χαρακτικό πορτρέτο του Zaverio Altamura που αγόρασα σε δημοπρασία στην Ιταλία και είναι από το 1860
