Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που μαθαίνουμε για ανθρώπους πρωτοπόρους και ταλαντούχους που αφιέρωσαν την ζωή τους στην τέχνη και στο κοινό καλό, και που αγνοήθηκαν από την πολιτεία – τόσο που είναι σχεδόν σαν να μην υπήρξαν. Η Σοφία Λασκαρίδου μια κοπέλα λαμπερή, ανεξάρτητη και μοντέρνα είναι μια τέτοια περίπτωση.
Ελάτε να δούμε έργα της και να διαβάσουμε γι’ αυτήν σ’ ένα κείμενο που μου έστειλε ένας γνώστης και μεγάλος θαυμαστής της. Τον ευχαριστώ πολύ γι’ αυτό το θαυμάσιο κείμενο που περιέχει βιογραφικά στοιχεία, προσωπικά βιώματα αλλά και άποψη.
Γράφει ο Δημήτρης Παπαγεωργόπουλος
Η Σοφία Λασκαρίδου γεννήθηκε το 1876 στην Καλλιθέα και όχι το 1882 που αναφέρουν πολλές βιογραφίες της και όπως φρόντιζε η ίδια να διαρρέει, “διορθώνοντας” επιμελώς κάθε στοιχείο που βρισκόταν στο σπίτι της. Η οικογένειά της, μαζί με την συγγενική οικογένεια Φιλάρετου, ήταν οι πρώτοι αστοί κάτοικοι της Καλλιθέας.
Ο Πατέρας της Λάσκαρης Λασκαρίδης (1828-1900), απόγονος της Οικογενείας των Λασκάρεων από το Βυζάντιο, υπήρξε ευκατάστατος έμπορος από την Τραπεζούντα που ζούσε στο Λονδίνο. Η μητέρα της Αικατερίνη Λασκαρίδου (1842-1916) υπήρξε μεγάλη παιδαγωγός και ήταν κόρη του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου (1815-1861), γνωστού εμπόρου από την παλιά Βυζαντινή Οικογένεια του Μελένικο, που ζούσε στην Βιέννη. Αδελφός της μητέρας της, υπήρξε ο Αναστάσιος Χρηστομάνος (1841-1906), θεμελιωτής της επιστήμης της Χημείας στην Ελλάδα και ανιψιός της, ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος (1867-1911), γνωστός θεατρικός συγγραφέας. Δεν είναι τυχαίο, ότι ο Βασιλιάς Γεώργιος ο Α’ έπαιζε κάθε εβδομάδα σκάκι με τον πατέρα της στην Καλλιθέα. Απ’ ότι καταλαβαίνετε η μικρή Σοφία, βρέθηκε από μικρή σε ένα περιβάλλον… ελίτ.
1886 ένα από τα πρώτα της έργα όταν ήταν 10 ετών
Πως έγινε ζωγράφος;
Από ποιους όμως επηρεάστηκε η Σοφία για να γίνει ζωγράφος; Κάτι που δεν έχει γραφεί μέχρι σήμερα και προέρχεται από στοιχεία που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα στο αρχείο της, είναι ότι ο παππούς της Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, υπήρξε εκτός από έμπορος και ικανός ζωγράφος. Επιπλέον να πούμε πως ο Κωνσταντίνος Βολανάκης, υπήρξε δεύτερος ξάδελφός της και ίνδαλμά της υπήρξε η πρωτοπόρος Ελληνίδα ζωγράφος Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα, γιατί κατόρθωσε να σπουδάσει ζωγράφος στο εξωτερικό ντυμένη άνδρας. (Διαβάστε αναλυτικό άρθρο εδώ: https://bit.ly/3Fru9Be)
Άλλο ένα στοιχείο που έχει ενδιαφέρον, είναι ότι από την μεριά του πατέρα της, η θεία της Κατίγκω Ιωαννίδη, σύζυγος του αδελφού του πατέρα της Γεωργίου Λασκαρίδη, υπήρξε θεία των Προραφαηλιτών, των πολύ γνωστών καλλιτέχνιδων της εποχής, Μαρίας Σπαρτάλλη-Stillman και Μαρίας Κασσαβέτη-Ζαμπάκο που μαζί με την Αγλαϊα Ιωνίδη-Κορωνιού, υπήρξαν οι τρείς Χάριτες των Προραφαηλιτών.
Έτσι η Σοφία μεγαλώνοντας σε ένα έντονα καλλιτεχνικό περιβάλλον, θαμπώθηκε από τον κόσμο της τέχνης, από μικρή πήρε μαθήματα ζωγραφικής στο σπίτι και συμμετείχε σε εκθέσεις από το 1897. Ήταν ένα κορίτσι μοντέρνο εντελώς διαφορετικό από τα υπόλοιπα κορίτσια της εποχής. Κυκλοφορούσε έφιππη στην Καλλιθέα, οπλοφορούσε από τον φόβο των ληστών και ζωγράφιζε στην ύπαιθρο, άλλοτε μόνη της και άλλοτε με την συντροφιά του φίλου της Δημήτρη Γαλάνη. Τα δύο όπλα της, σώζονται σήμερα στο Αρχείο της. Η ψιλόλιγνη και λυγερόκορμη Σοφία, ανέπτυξε φιλικές σχέσεις με όλους του ζωγράφους της εποχής και τους γοήτευσε. Δεν ήταν λίγοι αυτοί που την απεικόνισαν σε έργα τους, όπως οι φίλοι της Δημήτρης Γαλάνης, Κωνσταντίνος Παρθένης, Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς και Παύλος Μαθιόπουλος . Κάποιοι από αυτούς την ερωτεύτηκαν.
Σκίτσα της με τα πορτραίτα των ζωγράφων Ν. Λύτρα και Ν. Οθωναίου
Ένα υπέροχο σχέδιο της του 1910 στο Μόναχο, όπου στο κάτω μέρος γράφει “Η μαμά, η μικρή κι εγώ”.
Μπαίνοντας ο νέος αιώνας, το 1901, μετά τον θάνατο του πατέρα της, καταφέρνει να πείσει τον Βασιλέα Γεώργιο με επιστολή της, να φοιτούν οι γυναίκες ισότιμα με τους άνδρες. Καταφέρνει να διδάσκονται και οι γυναίκες μάθημα γυμνού, ώστε να έχουν δικαίωμα πτυχίου. Έτσι, το 1903, γίνεται η πρώτη γυναίκα που φοιτά ισότιμα στην Σχολή Καλών Τεχνών μέχρι το 1907, με καθηγητές τους Κωνσταντίνο Βολανάκη, Νικηφόρο Λύτρα, Γιώργο Ιακωβίδη, Γεώργιο Ροϊλό και Οδυσσέα Φωκά. Το 1906, μαζί με την φίλη της ζωγράφο, Θάλεια Φλωρά-Καραβία την οποία γνωρίζει ήδη από το 1900, συμμετέχουν σε μια από κοινού έκθεση στον Παρνασσό. Η έκθεση αυτή, θα αναβιώσει 113 χρόνια μετά, στον Χώρο Τέχνης ΣΤΟart από τον γράφοντα.
“Ο αγγιναρόκηπος” (1897)
Η ταραγμένη προσωπική της ζωή
Το 1908 παίρνει την υποτροφία του Μπόζειου κληροδοτήματος και φεύγει για σπουδές στο Μόναχο μέχρι το 1910 και από εκεί στο Παρίσι όπου μένει μέχρι τον θάνατο της μητέρας της το 1916. Ενδιάμεσα, δέχεται το χτύπημα της μοίρας. Παίρνει ένα απελπισμένο μήνυμα από τον σύντροφό της Περικλή Γιαννόπουλο που διατηρούν σχέσεις από το 1899 και επιστρέφει στην Αθήνα. Μόλις φτάνει, τον Απρίλιο του 1910, μαθαίνει για την αυτοκτονία του. Αποπειράθηκε και η ίδια να αυτοκτονήσει κόβοντας τις φλέβες της. Σώθηκε τελευταία στιγμή από την μητέρα της.
Όλα αυτά τα χρόνια, στήριγμά της παραμένει η φίλη της Λένα Σκορδέλλη με την οποία μοιράζεται και το ατελιέ στο Παρίσι. Πολλά είχαν λεχθεί για αυτή την σχέση, χωρίς τίποτα να έχει επιβεβαιωθεί… Η Αλήθεια είναι ότι η Σοφία, πάντα ήταν ένα ελεύθερο πνεύμα που δεν άντεχε τις δεσμεύσεις. Αγάπησε και αγαπήθηκε παράφορα από άνδρες και γυναίκες, “παίζοντας” πολλές φορές μαζί τους. Η ίδια αναφέρει στο ημερολόγιό της: “Ήμουν πάντοτε ελεύθερη. Μεγάλωσα με την απέχθεια του ψεύδους και της υποκρισίας. Είχα πάντα το θάρρος και την ευθύνη των πράξεων μου, αλλά ο ιδιόρρυθμος χαρακτήρας μου, ήταν αδύνατον να συμμορφωθεί με τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής εκείνης, ώστε δεν ήταν δυνατόν να μην παρεξηγηθεί ο τρόπος ζωής μου”.
Η ζωή στην Αθήνα
Το 1916 αναλαμβάνει στην Καλλιθέα το Διδασκαλείο Νηπιαγωγών που έχει ιδρύσει η μητέρα της. Εκεί δίδαξε για 36 ολόκληρα χρόνια. Παράλληλα, συνεχίζει να ζωγραφίζει και παίρνει μέρος σε πολλές Ομαδικές αλλά και Ατομικές Εκθέσεις. Επίσης, κατά την διάρκεια της Καλλιτεχνικής της ζωής, πήρε μέρος και σε αρκετές Διεθνείς εκθέσεις στο Κάϊρο, στο Μόναχο, στο Παρίσι, στην Ρώμη, μέχρι και στην Biennale της Βενετίας (1934).
Στην διάρκεια της ζωής της, εξέδωσε τρία βιβλία. Το 1951 την “Σειρά Ιχνογραφίας και Ζωγραφικής” όπου συνοψίζει όλη της την διδασκαλία. Το πρωτότυπο υλικό σώζεται στο Αρχείο Νεοελληνικής Τέχνης «Σοφία Λασκαρίδου». Το 1955 εκδίδει το αυτογραφικό βιβλίο “Από το Ημερολόγιό μου. Θύμησες και Στοχασμοί”, όπου αφηγείται κυρίως τις περιπέτειές της στο Μόναχο και το Παρίσι. Τέλος, το 1960 εκδίδει το βιβλίο- συνέχεια του πρώτου “Από το Ημερολόγιό μου. Συμπλήρωμα. Μια αγάπη μεγάλη” όπου αναφέρεται και στην σχέση της με τον Περικλή Γιαννόπουλο.
Το 1953 βραβεύεται από την Ακαδημία Αθηνών για την προσφορά της στην Τέχνη. Τα τελευταία χρόνια της ζωής της, τα έζησε αποτραβηγμένη στο σπίτι της στην Καλλιθέα, παρέα με τα σκυλιά και τις γάτες της, όπου δεχόταν επισκέψεις κάθε πρώτη Κυριακή του μήνα.
Ένα σχέδιο με το πορτραίτο της από την Θάλεια Φλωρά-Καραβία και δεξιά η Σοφία σε ένα γλυπτό της ανιψιάς της, Ελισάβετ Βάλβη.
Έζησε μια ζωή πολυτάραχη, όπου κάθε καλό που της ερχόταν στην ζωή συνοδευόταν και από μία συμφορά, όπως έλεγε η ίδια. Τελευταία είχε αποπειραθεί να την δηλητηριάσει η υπηρέτριά της. Δίπλα της είχε όμως πάντοτε τα ανίψια της, μικρά και μεγάλα, από την αδελφή της Μελπομένη. Επιθυμία της ήταν το σπίτι της (φωτο επάνω) να γίνει Μουσείο της, κάτι που δεν έγινε. Το σπίτι αυτό κατέληξε στον Δήμο Καλλιθέας, όπου κάτω από τον βαρύγδουπο τίτλο «Δημοτική Πινακοθήκη Καλλιθέας Σοφία Λασκαρίδου», φιλοξενεί μόνο κάποια λίγα έργα και προσωπικά της αντικείμενα, ενώ παράλληλα διοργανώνουν εκθέσεις διάφορων καλλιτεχνών, μέχρι και γάμους.
Δύο φωτογραφίες της, σε νεαρή και σε προχωρημένη ηλικία
Πέθανε 89 ετών στις 13 Νοεμβρίου 1965
Όταν πέθανε και οι συγγενείς έπρεπε να αδειάσουν το σπίτι, υπήρχε απ’ έξω ένα βουνό από πολύτιμα χαρτιά της και αντικείμενα όπου ευτυχώς κατάφερε πολλά από αυτά να διασώσει ο Δημήτρης Πόρτολος του Ε.Λ.Ι.Α.
Η μεγάλη αυτή πρωτοπόρος Καλλιτέχνιδα δυστυχώς υποτιμήθηκε από τους Κρατικούς Φορείς. Η Εθνική Πινακοθήκη ποτέ δεν οργάνωσε έκθεσή της. Το 2015, ένα μεγάλο μέρος του φωτογραφικού της αρχείου βρέθηκε στο Μοναστηράκι και διασώθηκε από τον φίλο Άρη Ραπίδη, όπου τα έφερε σε εμένα και τα ανταλλάξαμε με έργα τέχνης. Εκεί άρχισε να ξετυλίγεται το κουβάρι της ζωής της, αλλά και της επανασύστασής της στο Φιλότεχνο κοινό.
Πίσω από τις 220 φωτογραφίες και carte postale που είχε λάβει από τρίτους, υπήρχε όλη η πληροφορία για να συμπληρώσω το γενεαλογικό της δένδρο που απαριθμεί πάνω από 400 άτομα. Λίγο μετά, ήρθε με μαγικό τρόπο το καταπληκτικό της πορτρέτο από την Θάλεια Φλωρά και αμέσως μετά η ιδέα της αναβίωσης της έκθεσης του Παρνασσού. Επ’ ευκαιρία της έκθεσης, ήρθα σε επαφή και γνωρίστηκα με την οικογένειά της. Τους αγάπησα και με αγάπησαν. Με εμπιστεύτηκαν παραχωρώντας μου πολύτιμα στοιχεία και έργα της. Τελευταία το Αρχείο Νεοελληνικής Τέχνης Δημήτρη Παπαγεωργόπουλου, μετονομάστηκε σε Αρχείο Νεοελληνικής Τέχνης «Σοφία Λασκαρίδου» προκειμένου να τιμήσω την μεγάλη Ελληνίδα αλλά και να συγκεντρώσω όσα περισσότερα αντικείμενά της γίνεται. Πιστεύω ότι μιας και οι ερευνητές τείνουν να εστιάζονται σε κάτι και να έχουν την αίσθηση ότι επιλέχθηκαν, κατά κάποιο τρόπο, εγώ επιλέχθηκα από Εκείνη, προκειμένου να την ανασύρω από την λήθη και θα το καταφέρω!
Δημήτρης Παπαγεωργόπουλος
Ερευνητής Νεοελληνικής Τέχνης
Κάτοχος του Αρχείου Νεοελληνικής Τέχνης «Σοφία Λασκαρίδου»
Μια φωτογραφία με το ατελιέ της
Πορτραίτο της Σοφίας Λασκαρίδου από την Θάλεια Φλωρά-Καραβία (1900)
Κι’ άλλοι Έλληνες ζωγράφοι του 190υ αιώνα
Κωνσταντίνος Βολανάκης: Στην κηδεία του παραβρέθηκαν μόνο 5-6 άτομα https://bit.ly/3bTSMKc
Κωνσταντίνος Παρθένης: Απομονωμένος και παράλυτος https://bit.ly/3top0Ty
Γιώργος Ιακωβίδης: Ο συντηρητικός https://bit.ly/2meFRbv
Νικηφόρος Λύτρας: Τον δηλητηρίασαν τα χρώματα https://bit.ly/2MMwX4x
Νικόλαος Γύζης: Ξεκίνησε από την Τήνο https://bit.ly/2E7ptVy
Ουμβέρτος Σ. Αργυρός: Ο μεγάλος Έλληνας Ιμπρεσιονιστής https://bit.ly/2tPwen8
Ελένη Αλταμούρα: Ντύθηκε άντρας για να σπουδάσει https://bit.ly/3Fru9Be
——————————————————
ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο Δημήτρης Παπαγεωργόπουλος: Γεννήθηκε τον Δεκέμβριο του 1963 στην Αθήνα και μεγάλωσε σε αστική οικογένεια με γονείς που αγαπούσαν την Τέχνη και αδελφικούς φίλους τον Φώτη και την Λυδία Σαρρή (μαθητές του Μόραλη) που του άνοιξαν τα μάτια! Μεγαλώνοντας και με τις γνώσεις που είχε αποκτήσει – και ενώ ήταν ήδη υπάλληλος της Εθνικής Ασφαλιστικής – ανέλαβε από το 2013 την διαχείριση της Συλλογής Έργων Τέχνης της εταιρίας, κάνοντας για πρώτη φορά ένα μεγάλο ξεσκαρτάρισμα της Συλλογής της. Το 2015 μετά από δική του πρόταση και όχημα το αρχείο του, δημιουργήθηκε από την Εθνική Ασφαλιστική στα πλαίσια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, ο Χώρος Τέχνης ΣΤΟart, ο οποίος φιλοξενεί το Αρχείο του μέχρι σήμερα και τον οποίο διεύθυνε μέχρι τον Μάρτιο του 2019. Στο διάστημα αυτό, επιμελήθηκε πάνω από 40 εκθέσεις. Από τον Απρίλιο του 2019, ασχολείται αποκλειστικά ως ερευνητής Νεοελληνικής Τέχνης και με την γιγάντωση του Αρχείου Νεοελληνικής τέχνης που διαθέτει.
——————————————-
Μερικά έργα της Σοφίας Λασκαρίδου
Δείπνο ψαράδων στην Βρετάνη
Εμπρός εις τον καθρέπτην
Οι Αρλεκίνοι
Η ανάγνωσις
Τα παιχνίδια της Σοφίας
Το μυστικό
Σχέδιο με το προρτραίτο του παππού της Κωνσταντίνου Χρυστομάνου και δεξιά πορτραίτο της μητέρας της, Αικατερίνης Λασκαρίδου.
——————————
