Καθώς η εικονογραφία της Παναγίας στην ζωγραφική είναι ανεξάντλητη, σήμερα θα παρουσιάσουμε ακόμα μερικές απεικονίσεις της που θεωρούμε ότι είναι ενδιαφέρουσες, μοντέρνες και μάλλον πιο ανατρεπτικές, γιατί δεν υπάρχουν μόνο οι θρησκευόμενοι καλλιτέχνες, αλλά και οι άλλοι… οι περίεργοι, οι διαφορετικοί, οι σουρεαλιστές και η υπόλοιπη παρέα…
Μαίρη Σβαρνιά / Editor: Νίκος Μουρατίδης
Παναγία η Γοργόνα
“Κατάμπροστα στο ψαραδολίμανο, μέσα στο μάτι του πουνέντη, ορθώνεται πάνω σε θεώρατη θαλασσοβραχιά το ξωκλήσι της Παναγιάς της Γοργόνας”, γράφει ο Στρατής Μυριβήλης στο ομώνυμο μυθιστόρημά του, αναφερόμενος στο εξωκκλήσι της Παναγιάς της Γοργόνας, που βρίσκεται στην Σκάλα Συκαμιάς στην Λέσβο. Η Παναγία αυτή πήρε την ονομασία της από τοιχογραφία άγνωστου λαϊκού ζωγράφου, που υπήρχε εντός του ναού στις αρχές του 20ου αιώνα και πέρασε στην σφαίρα του μύθου και της αθανασίας, μέσω του συγκλονιστικού μυθιστορήματος του Μυριβήλη. Επρόκειτο για μια συμβατική απεικόνιση της Παναγίας από την μέση και επάνω, μόνο που από την μέση και κάτω, παρουσιαζόταν να έχει ουρά γοργόνας. Ίσως οι ψαράδες και ναυτικοί του νησιού, να ήθελαν να παντρέψουν την εικονογραφία της Παναγίας με τους μύθους και τους θρύλους του τόπου τους και μ’ αυτόν τον τρόπο κατάφεραν να δημιουργήσουν μάλλον την πιο παράξενη απεικόνιση της Παναγίας στον κόσμο. Για το παρόν άρθρο, βρήκαμε μια σύγχρονη αγιογραφία της Παναγιάς της Γοργόνας, καθώς η αρχική τοιχογραφία δυστυχώς δεν διασώζεται. Ενδιαφέρον έχει επίσης να θυμηθούμε τον στίχο του Λευτέρη Παπαδόπουλου από το τραγούδι του “Δέκα παλληκάρια”, “…κι όλη νύχτα κλαίγαμε Γοργόνα Παναγιά”, που αναφέρεται ακριβώς σε αυτήν την Παναγία.
Edvard Munch: Madonna, (1894-95), National Gallery of Norway, Oslo version.
Μεταξύ του 1892-1895, ο Munch επανέρχεται συνέχεια στο ίδιο θέμα: στο μισό πορτραίτο μιας αισθησιακής, γυμνόστηθης γυναίκας, που τιτλοφορεί είτε ως “Παναγία”, είτε ως “Αγαπημένη Γυναίκα”. Ως μοντέλο για όλες αυτές τις σχεδόν όμοιες συνθέσεις, ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί την ερωμένη του Dagny Juel-Przybyszewska. Ο εξαιρετικά αμφιλεγόμενος αυτός πίνακας ενός ζωγράφου που γενικά δεν είχε ασχοληθεί με θρησκευτικά θέματα, έχει απασχολήσει πλήθος ειδικών, στην προσπάθειά τους να αποκωδικοποιήσουν το νόημά του. Η Παναγία του έτσι κι αλλιώς γνωστού ως μη-χριστιανού καλλιτέχνη πάντως, ενέχει κάποια στοιχεία που μπορεί να θεωρηθούν ως χαρακτηριστικά της Παναγίας. Η γυναίκα φέρει φωτοστέφανο γύρω από το κεφάλι, έστω και κόκκινο. Η έκφρασή της αναδύει μια γαλήνη, ενώ τα κλειστά της μάτια δείχνουν στοιχεία σεμνότητας. Το φως πέφτει επάνω της από ψηλά, έτσι ώστε το σώμα της να μην φαίνεται ως προκλητικό. Ο κορμός και το κεφάλι της γέρνουν προς τα πίσω σαν να βρίσκεται σε κατάσταση έκστασης. Όλα αυτά τα στοιχεία θα μπορούσαν να είναι ενδεικτικά του Ευαγγελισμού, θα μπορούσαν όμως και να είναι ενδεικτικά του θαυμασμού του καλλιτέχνη προς την ερωμένη του. Το σίγουρο είναι πως ο Munch κατάφερε να μας κληροδοτήσει ένα ακόμα αινιγματικό αριστούργημα και μία ακόμα πιο αινιγματική και ανατρεπτική απεικόνιση της κατά δήλωσής του Παναγίας.
Stanislaw Wyspianski: Rural Madonna, (1904)
Ένας από τους πιο αξιόλογους καλλιτέχνες της εποχής του, ζωγράφος, θεατρικός συγγραφέας, ποιητής, αλλά και σχεδιαστής επίπλων και εσωτερικών χώρων, ο Stanisław Wyspiański (1869-1907), φιλοτεχνεί στην ωριμότητά του αυτήν την εξαιρετική Παναγία, την Παναγία την αγρότισσα. Ο Wyspianski την παρουσιάζει σχεδόν ολόσωμη, σε όρθια στάση, να κρατά προστατευτικά στην αγκαλιά της τον Ιησού μωρό, καλυμμένο με το τεράστιο κάλυμμα του κεφαλιού της που χρησιμεύει και ως κάπα. Η Παναγία εδώ είναι ντυμένη σαν Πολωνή χωρική, με παραδοσιακή ενδυμασία, ενώ η απεικόνιση του Ιησού, είναι κυριολεκτικά η απεικόνιση ενός μικρού Πολωνού. Ο Ιησούς έχει το χέρι του μέσα από τα ρούχα της στο στήθος, αναφορά στον θηλασμό, ενώ και τους δύο περιβάλλουν τεράστια κρίνα και ένα συμπαγές, εκτυφλωτικό φως, αντί φωτοστέφανων. Ίσως η επιλογή του ζωγράφου να παρουσιάσει μια απλή Πολωνή γυναίκα με το παιδί της ως την Παναγία, να είχε σχέση και με τον μεγάλο του πατριωτισμό.
Σε κάθε περίπτωση, η παρομοίωση μιας αγρότισσας μάνας με το παιδί της με την Παναγία και τον Ιησού, είναι εκτός από ενδιαφέρουσα και συγκινητική, καθώς δίνει στο έργο κοινωνικές και ταξικές διαστάσεις.
Egon Schiele: Mother and Child (1908)
Ο προστατευόμενος του Gustav Klimt, Αυστριακός ζωγράφος Schiele, υπήρξε ένας από τους πρωτοπόρους του Εξπρεσιονισμού. Γνωστός περισσότερο για τα τολμηρά για την εποχή έργα του, όπου παρουσιάζει κυρίως γυμνές γυναίκες σε ερωτικές στάσεις, ο καλλιτέχνης είχε καταλήξει κάποτε προφυλακισμένος για 21 ημέρες, με την κατηγορία της ασέλγειας σε μια κοπέλα. Κατά την διάρκεια της δίκης η κατηγορία αυτή κατέρρευσε, όμως ο καλλιτέχνης υπέστη την κατάσχεση περισσότερων από εκατό έργων του χαρακτηρισμένων ως “άσεμνων”, την επιπλέον κράτησή του για ακόμα 3 ημέρες, ενώ ο δικαστής έκαψε ένα έργο του δημοσίως, προς παραδειγματισμό! Η Παναγία του Schiele δεν θα μπορούσε προφανέστατα να είναι συμβατική. Ο ζωγράφος έχει αποδώσει τόσο την Παναγία, όσο και το θείο βρέφος μετωπικά, με κατακόκκινα χρώματα και με μια τόσο εξωπραγματική εμφάνιση, που θα λέγαμε ότι αγγίζει αυτό που σήμερα ονομάζουμε θρίλερ, με μοναδική εξαίρεση το φωτοστέφανό της. Τα μάτια της είναι σχεδόν άδεια και φωτισμένα με ένα απόκοσμο φως σαν να επρόκειτο για φάντασμα και βρίσκονται σε αντίθεση με τα μαύρα σαν κάρβουνα μάτια του Ιησού. Τα χέρια της βρίσκονται προστατευτικά γύρω από το πρόσωπο αλλά και το στόμα του μωρού λες και θέλει να το κάνει να σωπάσει (μήπως πρόκειται για αναφορά στα κηρύγματα του ενήλικα Ιησού που τον οδήγησαν στην Σταύρωση;) και η έκφραση του προσώπου της είναι τρομακτική. Ο ζωγράφος δεν έχει απεικονίσει σε καμία περίπτωση μια λυπημένη Παναγία που θρηνεί για τον επερχόμενο χαμό του υιού της, αλλά μια εξαγριωμένη μάνα, που θα κάνει ό, τι μπορεί για να προλάβει ή να εκδικηθεί αυτόν τον χαμό.
Fernando Botero: Madonna with Child, (1965)
Το θέμα της μητρότητας, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την εικόνα της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας. Ο Botero είναι εξοικειωμένος με αυτήν την θεματολογία, από την παιδική του ακόμα ηλικία, στην Medellín της Κολομβίας. Εδώ ο καλλιτέχνης μας δίνει την Παναγία να κρατά τον Ιησού, σχηματοποιημένους με την γνωστή του φόρμα, όπου παραμορφώνει και διογκώνει τόσο τα αντικείμενα όσο και τους ανθρώπους, χρησιμοποιώντας όμως για τον συγκεκριμένο πίνακα μια σειρά συμβόλων παρμένων τους old masters. Η Παναγία βρίσκεται σχεδόν ξαπλωμένη σε μεγάλο μαξιλάρι, φέροντας το μοναχικό σχήμα και έχοντας στην αγκαλιά της το βρέφος Ιησού, ενώ στο ένα της χέρι κρατά κάτι που θα μπορούσε να ήταν και κομποσκοίνι. Το άλλο της χέρι προτείνει ένα ροδάκινο, σύμβολο της αγνότητας, της παρθενίας και της αρετής. Αντί κρεβατιού, κάθεται πάνω στο δέντρο με τους απαγορευμένους καρπούς, όπου στην κορυφή του βρίσκεται το φίδι-σατανάς. Ο συμβολισμός είναι ολοφάνερος: η Παναγία με την γέννηση του Ιησού, απαλλάσσει τον άνθρωπο από το προπατορικό αμάρτημα.
Max Ernst: Virgin Mary Chastening the Christ Child (“Spanking”), 1926
Spanking! Ναι, καλά διαβάσατε και μάλλον εδώ έχουμε να κάνουμε με την αιρετικότερη ίσως Παναγία με το Θείο Βρέφος, στην ιστορία της τέχνης! Ο συγκλονιστικός αυτός πίνακας, δείχνει την Παναγία σε πρώτο πλάνο να κυριαρχεί στον πίνακα, καθισμένη σε μια καρέκλα με τα πόδια ανοιχτά, την στιγμή ακριβώς που σηκώνει το χέρι για να ξαναχτυπήσει τον μικρό Ιησού που κρατά ανάποδα στα πόδια της και που ήδη έχει κοκκινίσει από τις ξυλιές. Όλα αυτά συμβαίνουν σε έναν κυβιστικό ανοιχτό χώρο, με τον μπλε ουρανό να κυριαρχεί. Τα χρώματα είναι έντονα, επιθετικά και ακόμα μεγαλύτερη ένταση στον πίνακα, δίνει το πεσμένο φωτοστέφανο του Ιησού. Χωρίς αυτό, ο Ιησούς δεν είναι πλέον ο Σωτήρας του κόσμου, αλλά ένα συνηθισμένο παιδί που τιμωρείται από την μητέρα του. Και στο παράθυρο πίσω παρακολουθούν με ενδιαφέρον ο ίδιος ο ζωγράφος, ο Andre Breton και ο Paul Éluard.
Salvador Dali: The Madonna of Port Lligat, (1950)
Αυτή είναι η δεύτερη εκδοχή του ίδιου έργου, τον επόμενο ακριβώς χρόνο από την ολοκλήρωση της πρώτης εκδοχής. Παρ’ όλο που ο Dali στην συγκεκριμένη σύνθεση χρησιμοποιεί πλήθος εικονογραφικών στοιχείων και συμβόλων παρμένων από τους μεγάλους masters του παρελθόντος, φαίνεται ότι τον απασχολούν σοβαρότερα θέματα πλέον. Ο ζωγράφος μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου απομακρύνεται από τον σουρεαλισμό και ασχολείται περισσότερο με το Καθολικό δόγμα και την κλασσική Ευρωπαϊκή ζωγραφική, συγκλονισμένος από την ατομική βόμβα στην Χιροσίμα. Ο συγκεκριμένος πίνακας, για τον οποίο χρησιμοποιεί ως μοντέλο κατά την προσφιλή του συνήθεια την σύζυγό του Gala, είναι πολύ σημαντικός όσον αφορά στην κατανόηση του έργου και της ψυχοσύνθεσής του μεταπολεμικά και μάλιστα σε μία περίοδο που έχει αρχίσει να αναπτύσσει έντονο ενδιαφέρον προς την ατομική φυσική. Πραγματικά, η σύνθεση αυτή που παρουσιάζεται μπροστά στην παραλία του Port Lligat, φαίνεται να είναι πολυδιασπασμένη και ίσως ο καλλιτέχνης να θέλει να δείξει πως ο Θεός δεν υπάρχει πλέον, εφ’ όσον κυριαρχούν τα ατομικά όπλα και το μόνο σημείο αναφοράς που του απομένει, είναι η Gala.
Οι υπόλοιπες Παναγίες
Pablo Picasso
Ο Pablo Picasso σε πολλές φάσεις της καριέρας του ζωγράφισε την Παναγία. Εδώ δύο δείγματα της πρώτης περιόδου του. Αριστερά βλέπετε μια σπουδή από το 1904 και δεξιά ένα λάδι από το 1922.
Και ο Van Gogh δεν αντιστάθηκε στο να απεικονίσει την Παναγία
Γλυπτό του Henry Moore, (1943-44)
Pierre et Gilles “La Madone au Coeur blesse” (1991)
Street Art graffiti από τους Free Humanity στο Echo Park με την Παναγία να κρατά πινέλα και spray.
———————————————————————
Διαβάστε επίσης
Η Παναγία στην ζωγραφική… https://bit.ly/2iiz94A
————————————————————
