Το περίφημο τραμ του Πειραιά, που όλοι θυμόμαστε από την ταινία του Ζυλ Ντασέν και της Μελίνας «Ποτέ την Κυριακή», επέστρεψε. Με άλλη μορφή βέβαια…Το νέο τραμ κάνει ήδη τις διαδρομές του – παρ’ όλο που ελάχιστοι τον χρησιμοποιούν. Ένας απ΄ αυτούς, ο φίλος Γιώργος Νάθενας, μου έγραψε ένα κείμενο – απ΄ αυτά που μου αρέσουν. Vintage και Nostalgia. Εγώ ήδη το απόλαυσα. Τώρα ήρθε η σειρά σας…
Το τραμ το τελευταίο
Γράφει ο Γιώργος Νάθενας
Στην ταινία «Ποτέ την Κυριακή», ο Ζυλ Ντασσέν, επέλεξε ως φυσικό ντεκόρ το ίδιο το λιμάνι του Πειραιά, τα καράβια του, τους ανθρώπους του, τα καρνάγια του, τους ήχους του και το χαρακτηριστικό τραμ που περιέζωνε γύρω γύρω το λιμάνι, κατά μήκος της περιμετρικής του λεωφόρου (από το 1910 μέχρι και το τέλος του 1960) το επονομαζόμενο Τραμ της Παραλίας Πειραιά. Ήταν το τραμ που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι του λιμανιού, αλλά και οι επιβάτες των πλοίων και φυσικά οι κάτοικοι του επινείου, για να μετακινηθούν από την μία του άκρη μέχρι την άλλη. Από την Ακτή Ξαβερίου και το Τελωνείο που ήταν τότε στον Άγιο Νικόλαο, μέχρι τον Σταθμό του ηλεκτρικού των τότε ΕΗΣ και τον Σταθμό των τραίνων των τότε ΣΕΚ, στον Άγιο Διονύσιο, στο τέλος της Ακτής Κονδύλη.
O “κάο-μπόης” μαζί με το θρυλικό ατμόπλοιο της ακτοπλοίας “Αγγέλικα” (1957, φωτο. Κ. Μεγαλοκονόμου)
Στο τραμ αυτό, οι μάγκες του λιμανιού, είχαν κολλήσει δύο παρατσούκλια, «Τσάρλεστον» και «Καο-μπόης», λόγω του χαρακτηριστικού του λικνίσματος κατά την πορεία του. Λέγεται επίσης, χωρίς όμως να είναι επιβεβαιωμένο απόλυτα, πως οι στίχοι του φημισμένου αρχοντορεμπέτικου τραγουδιού «Το τραμ το τελευταίο» που έγραψαν ο Μιχάλης Σουγιούλ με τον Αλέκο Σακελλάριο, οφείλονταν σε κάποιο πραγματικό γεγονός που είχε σχέση με το συγκεκριμένο τραμ.
Σε μία λοιπόν από τις πλέον χαρακτηριστικές σκηνές της ταινίας «Ποτέ την Κυριακή», ο Homer -Ντασσέν κυνηγάει την Ιλυα-Μελίνα, η οποία τρέχει και ανεβαίνει πάνω σ αυτό το τραμ και ξοπίσω καταφτάνει κι αυτός και πηδάει επάνω και στη συνέχεια η σκηνή εκτυλίσσεται μέσα στο βαγόνι, δίπλα σε κανονικούς επιβάτες…
Ο περίφημος κωλοσούρτης
Ο Πειραιάς υπήρξε η δεύτερη πόλη της χώρας που απέκτησε τραμ, ένα μόλις χρόνο μετά την Αθήνα, στα 1883, όταν κατά μήκος της παραλιακής λεωφόρου του κεντρικού λιμένα του, η εταιρεία του Σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς (ΣΑΠ), έστρωσε γραμμή ιππήλατου τραμ («ιπποσιδηροδρόμου» κατά την ορολογία της εποχής εκείνης), για να συνδέσει τον εν Πειραιεί σταθμό της, με όλες τις προκυμαίες του λιμένα. Σύντομα η γραμμή αυτή πλαισιώθηκε και από άλλες γραμμές τραμ, που έστρωσε μια άλλη εταιρεία, η Βελγική (μετέπειτα Ελληνική) Εταιρεία Ιπποσιδηροδρόμων και Τροχιοδρόμων. Και σε αυτές τις γραμμές, αρχικά, χρησιμοποιήθηκε η ιππήλατη, αλλά και η ατμήλατη έλξη. Στο Νέο Φάληρο, όπου την περίοδο της “Belle Epoque” η εταιρεία του ΣΑΠ κατασκεύασε μεγαλοπρεπές ξενοδοχείο (το «Μέγα»), πολυτελή λουτρά ανδρών και γυναικών (αλλά και baines mixtes), εξέδρα στη θάλασσα, ανοιχτό περίπτερο συναυλιών (την «Ταραντέλλα») και θέατρο, κατέληγαν δύο γραμμές ατμοκίνητου τραμ, του περιβόητου «Κωλοσούρτη, η μία από το κέντρο του Πειραιά και η άλλη από το κέντρο της Αθήνας.
Ο “Κωλοσούρτης” Αθηνών – Νέου και Παλαιού Φαλήρου, στην αφετηρία του, στην Ακαδημία (συλλογή Γ. Νάθενα)
Ονομάστηκε «Κωλοσούρτης», γιατί ήταν βραδυκίνητος στις ανηφόρες και έμοιαζε να σέρνεται στο έδαφος, λόγω του χαμηλού του ύψους και της «ποδιάς» που έφεραν οι ιδιόμορφες ατμομηχανές του, για να κρύβουν τους τροχούς και τις μπιέλες τους. Ο Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς, σε χρονογράφημά του σε εφημερίδα εποχής, τον χαρακτήριζε ως το «μελαψόν και φλεγέθον, μικρόν ατμόπνουν θηρίον».
Τα δύο Φάληρα τότε έσφυζαν από ζωή. Δεκάδες κέντρα αναψυχής, ταβέρνες και ζαχαροπλαστεία περίμεναν τους Αθηναίους για να κάνουν το μπάνιο τους και τη βόλτα τους.
Η εξέδρα και στο βάθος το ξενοδοχείο “Μέγα” που είχε κτίσει η εταιρεία του ΣΑΠ στο Νέο Φάληρο (αρχείο ΗΣΑΠ-ΣΤΑΣΥ)
Τη διετία 1908-1910 όλες οι γραμμές του τραμ ηλεκτροκινούνται, ενώ ήδη από το 1904 είχε ηλεκτροκινηθεί και ο σιδηρόδρομος Αθήνας – Πειραιά της εταιρείας ΣΑΠ, με πολλά ευτράπελα επεισόδια να εκτυλίσσονται τις πρώτες μέρες λειτουργίας του, λόγω του φόβου των τότε Αθηναίων και Πειραιωτών για τον ηλεκτρισμό…Έτσι λοιπόν η έλευση των ηλεκτρικών τραμ 4 χρόνια αργότερα, τους βρήκε όλους κατάλληλα προετοιμασμένους, έτσι ώστε δεν επανελήφθησαν ανάλογα σκηνικά. Ίσα ίσα, τα νέα ηλεκτρικά τραμ, απετέλεσαν αντικείμενο θαυμασμού, για την «πολυτέλεια, ευμάρεια, ταχύτητα και καθαριότητα» την οποία προσέφεραν στις πρώτες βόλτες των κατοίκων των δύο πόλεων και μάλιστα με πολύ φτηνότερο εισιτήριο, από τον «ιπποσιδηρόδρομο» και τον «ατμοτροχιόδρομο».
Μέχρι και το τέλος της Κατοχής, στην πόλη του Πειραιά, λειτούργησαν αρχικά έξι και από το 1936 εφτά γραμμές τραμ. Μεταπολεμικά, απέμειναν σε λειτουργία 2 γραμμές από το δίκτυο της ΗΕΜ με τα πράσινα τραμ (Άγιος Βασίλειος – Νέο Φάληρο, Άγιος Βασίλειος – Παλαμηδίου), (φωτογραφία επάνω) και 2 γραμμές από το δίκτυο των ΕΗΣ (το Τραμ της Παραλίας που αναφέρθηκε στην αρχή και το ηλεκτρικό «Τραινάκι Πειραιά-Περάματος» που εγκαινιάστηκε το 1936, για να συνδέσει τον Πειραιά με το Κερατσίνι, την σχεδόν ερημική τότε περιοχή Περάματος και κυρίως το Ναύσταθμο Σαλαμίνας, ο οποίος επικοινωνούσε με το απέναντι τέρμα της γραμμής με τα γνωστά καραβάκια, τις λεγόμενες «Ευκαιρίες»).
Όλες αυτές οι γραμμές σταμάτησαν τη λειτουργία τους οριστικά το 1959-60, με εξαίρεση το «Τραινάκι του Περάματος» που λειτούργησε μέχρι και το 1977 και αγαπήθηκε ιδιαίτερα από τους κατοίκους του Δυτικού Πειραιά και περισσότερο από τους ναύτες και τους εργάτες που το χρησιμοποιούσαν τακτικότερα, χάρη στο «στρατιωτικό» και «εργατικό εισιτήριο» που εξέδιδε. Αλλά και όλοι όσοι ήρθαν ως εσωτερικοί μετανάστες μεταπολεμικά και σήκωσαν αυθαίρετα σπίτια στο Πέραμα για να στεγαστούν, χρησιμοποίησαν κατά κόρον, εν είδη «εμπορικής αμαξοστοιχίας», το «τραινάκι» για να κουβαλήσουν τα υλικά με τα οποία θα έχτιζαν ολοβραδίς τα σπίτια τους. Και τα 2 αυτά τραμ (της Παραλίας Πειραιά και του Περάματος) που δέθηκαν τόσο πολύ με τους ανθρώπους του Πειραιά, αποτυπώθηκαν στο σελλυλόιντ αρκετών ταινιών του ελληνικού κινηματογράφου.
Το καινούργιο τραμ
Το τραμ, με τη σύγχρονη μορφή του επέστρεψε και πάλι στο «σπίτι του», στον Πειραιά, την παραδοσιακά πρώτη (ας μας επιτραπεί η έκφραση) τραμ-ούπολη της χώρας, που συμβαίνει να είναι το μέρος που γεννήθηκα και πρωτοπερπάτησα, με τις εικόνες του παλιού τραμ έντονες μέσα μου… Η έλευση του τραμ αποσκοπεί μαζί με το υπό κατασκευή επίσης μετρό (επέκταση προς Πειραιά της γνωστής Γραμμής 3 του μετρό της Αθήνας), να συμβάλει στην βελτίωση της προσπελασιμότητας της πόλης του Πειραιά από την υπόλοιπη Αθήνα, σε συνέργεια και με τα άλλα δύο μέσα σταθερής τροχιάς που εξυπηρετούν τον Πειραιά, τον ηλεκτρικό αστικό σιδηρόδρομο που φέτος κλείνει 150 χρόνια ζωής και τον Προαστιακό, που λειτουργεί από την Ολυμπιάδα της Αθήνας και μετά.
Η συγκίνηση μου είναι πολύ μεγάλη και ειλικρινά νοιώθω έντονη την παρουσία του συχωρεμένου του αδελφού μου δίπλα μου, που λάτρευε τα τραμ και τα τραίνα και αυτός πρώτος με μύησε σ΄ αυτή την αγάπη. Ως γέννημα-θρέμμα Πειραιώτης, έτρεφε μεγάλη αδυναμία στα τραμ της γενέτειράς μας, του Πειραιά.
Την πρώτη δοκιμαστική διαδρομή του νέου τραμ στον Πειραιά, την παρακολούθησε και αποτύπωσε φωτογραφικά ο γιος μου, που συμμερίζεται μαζί μου τα ίδια αισθήματα αγάπης για τα τραίνα και τα τραμ, τα πιο ανθρώπινα και οικολογικά μέσα μεταφοράς. Και σε μια φωτογραφική αποτύπωση με έντονη για μένα σημειολογική σημασία, απαθανάτισε την πρώτη έλευση του νέου τραμ στην κεντρική πλατεία Δημοτικού Θεάτρου του Πειραιά (ώρα 3 και μισή ξημερώματα της 7ης Φλεβάρη 2019), ενώ στο πλάι, εντελώς συμπτωματικά, φαίνεται η εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, όπου το 1949 – πριν ακριβώς 70 χρόνια- παντρεύτηκε ο πατέρας μου την μητέρα μου… (φωτογραφία επάνω)
Το τραμ ξανάπιασε λιμάνι, ύστερα από 42 χρόνια, παρά δύο μήνες, από την ημέρα της τελευταίας κυκλοφορίας του παλιού τραμ στον Πειραιά (4-4-1977), του τραμ της γραμμής Περάματος, οπότε τότε οι κάτοικοι των περιοχών Περάματος, Κερατσινίου και Δυτικού Πειραιά, το είχαν αποχαιρετήσει με λουλούδια και πανό αγάπης, πρωτοφανή για ένα μέσο μαζικής μεταφοράς. Αγαπήθηκε από τον απλό κόσμο της περιοχής του σαν να ήταν ζωντανός άνθρωπος, σαν φίλος. Μακάρι το καινούργιο τραμ που άρχισε να κυλά δοκιμαστικά στις φρεσκοστρωμένες ράγες του Πειραιά, να το ξεπεράσει σε προσφορά προς την τοπική κοινωνία…Πάντως, κάπου από ψηλά, η Μελίνα και ο Τζούλης της θα χαμογελούν με το καινούργιο τραμ του Πειραιά…
——————————————————
Ο Γιώργος Νάθενας γεννήθηκε στον Πειραιά και είναι μαθηματικός-συγκοινωνιολόγος, ερευνητής της ιστορίας των μέσων σταθερής τροχιάς και των αστικών συγκοινωνιών, πρώην πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων Σιδηροδρόμου και συγγραφέας 6 ιστορικών λευκωμάτων και βιβλίων με θεματογραφία από την ιστορία και την τεχνική-συγκοινωνιακή-ταξιδιωτική και λαογραφική παρουσίαση των ελληνικών σιδηροδρόμων και τροχιοδρόμων (τραμ) και των αστικών και προαστιακών συγκοινωνιών Αθηνών-Πειραιώς-Περιχώρων.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: Οι φωτογραφίες του αφιερώματος προέρχονται από την συλλογή του Γιώργου Νάθενα, την συλλογή Μουσείου Ηλεκτρικών Σιδηροδρόμων ΣΑΠ-ΕΗΣ-ΗΣΑΠ, συλλογή Σπ. Νικολόπουλου κ.α.
Ο “Κωλοσούρτης” στις Τζιτζιφιές, το 1906 (συλλογή Σπ. Νικολόπουλου)
Το λιμάνι του Πειραιά στα 1960, μαζί με το Τραμ της Παραλίας (συλλογή Γ. Νάθενα)
Ο ιπποσιδηρόδρομος (ιππήλατο τραμ) του λιμένα Πειραιώς, μπροστά στον παλιό σταθμό αφετηρίας του ΣΑΠ (συλλογή Γ. Νάθενα)
Υστερόγραφο: Όταν το 1981 ταξιδέψαμε στη Μαγιόρκα της Ισπανίας, δεν χάσαμε την ευκαιρία να απολαύσουμε μια μικρή βόλτα με το παλιό μουσειακό τραμ που λειτουργεί ακόμα ως τουριστική ατραξιόν, στο θέρετρο Puerto di Soller, ένα τραμ που μας θύμισε έντονα την εικόνα του παλιού τραμ της Παραλίας του Πειραιά, του θρυλικού “καο-μπόη” των Πειραιωτών.
————————————————-
